Để đạt được hạnh phúc thực sự trong cuộc sống, chúng ta cần tìm hiểu và áp dụng những tư tưởng của Phật giáo. Tư tưởng Phật giáo không chỉ là một hệ thống triết lý, mà còn là một con đường dẫn tới sự bình an và niềm hạnh phúc. Bài blog này sẽ giúp chúng ta khám phá quan niệm của Phật giáo về hạnh phúc và cách thức đạt được nó.
Triết lý Phật giáo về hạnh phúc và tự do trong tư tưởng
Mục đích chính của Phật giáo về hạnh phúc và triết lý của nó phản ánh rõ nét trong lý thuyết về “Tứ thánh đế“. Tứ thánh đế bao gồm:
Khổ Thánh Đế: Đại diện cho khổ đau, sự không hài lòng và áp lực căng thẳng trong cuộc sống (stress).
Tập Khổ Thánh Đế: Nguyên nhân của khổ đau xuất phát từ ham muốn nhục cảm.
Diệt Khổ Thánh Đế: Giải thoát khổ đau thông qua việc từ bỏ ham muốn.
Đạo diệt khổ thánh đế: Con đường giải thoát khổ đau qua “Bát Chánh Đạo” gồm chánh kiến, chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm, và chánh định.
Tứ thánh đế thực chất là một hệ thống logic về “nhân quả” – dựa trên việc xác định nguyên nhân của “khổ đau” của con người từ sự “ham muốn” mang tính nhục cảm. Do đó, để “thoát khổ,” chúng ta cần từ bỏ những ham muốn đó bằng cách rèn luyện cả về nhận thức và hành vi.
Về nhận thức: chúng ta phải tuân theo “bát chánh đạo” – Gồm: Chánh kiến, chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm và chánh định. Điều này giúp chúng ta giải thoát khỏi những mê hoặc và gắn bó với ham muốn, từ đó đạt được sự tự do và hạnh phúc thực sự trong cuộc sống.
Tư tưởng Phật giáo về hạnh phúc và tự do: Được phản ánh qua “Bát chánh đạo” – tập hợp các phẩm chất cá nhân cần tu dưỡng. Từ chánh kiến và chánh tư duy phát triển, chúng ta có thể xây dựng chánh ngữ, chánh nghiệp, và chánh mạng – các yếu tố đạo đức quan trọng. Khi đạo đức viên mãn, ta tiến tới chánh tinh tấn, chánh niệm, và chánh định, và thông qua việc từ bỏ những ham muốn nhục cảm như tham, sân, si, mạn, nghi, chúng ta có thể đạt đến sự tự do thực sự.
Con đường dẫn đến Giác ngộ bắt đầu từ việc “hành động trong chánh kiến” – Nhận thức giúp mình định được giá trị của Tứ Thánh Đế và nguyên lý của nghiệp. Con người bắt đầu nhận ra rằng hạnh phúc tương lai của họ không phải do số phận tiền định, cũng không phó mặc cho đấng thiêng liêng hay may rủi, mà nằm trên chính đôi vai của họ. Biết được điều này, họ khao khát cuộc sống công chính và hành động cẩn trọng.
Từ cách lý giải này, có thể suy ra logic của “bát chánh đạo” là: Trí tuệ (chánh kiến và chánh tư duy) – tạo ra đạo đức (chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng) – Khi đạo đức viên mãn thì con người được hạnh phúc (chánh định).
Về hành vi: phải thực hiện “ngũ giới“: Không sát sinh, không trộm cắp, không tà dâm, không nói dối, không dùng chất độc hại (rượu, ma tuý). Riêng phái Khất sĩ, quan niệm về hạnh phúc và tự do là phải trở thành người “vô sản tuyệt đối” – với cuộc sống khổ hạnh để giải thoát khỏi tham, sân, si, mạn, nghi…
Như vậy, triết lý về hạnh phúc của Phật giáo là “bát chánh đạo” và “ngũ giới” – tức là phải có trí tuệ và đạo đức trong nhận thức và trong hành vi. Quan niệm về tự do của Phật giáo là không còn bị ràng buộc bởi các ham muốn nhục cảm (tham, sân, si, mạn, nghi). Từ đó có thể nói: “Với Phật giáo, hạnh phúc chính là tự do và ngược lại, tự do là hạnh phúc”.
Triết lý về hạnh phúc và tự do trong xã hội
Quan niệm về “hạnh phúc” trong cuộc sống hàng ngày của con người là: “sự hài lòng về cả cuộc sống vật chất và tinh thần”. Tuy nhiên, sự hài lòng không thể được định nghĩa một cách chung chung, bởi vì con người khác nhau về tính cách, nhận thức và cảm nhận. Chúng ta đều biết rằng “bách nhân, bách tính” – đó chính là sự đa dạng và phức tạp trong quan niệm hạnh phúc.
Cấu trúc xã hội được mô tả là “bách nhân, bách tính,” trong đó có hai loại tính cách đối lập nhau.
Loại thứ nhất là những người mà tính “thiện” là tính “trội” – Tố chất của họ là nhân hậu, bao dung, độ lượng, ít tham vọng vật chất, và họ chỉ thụ hưởng những gì do mình làm ra. Những người này tìm thấy niềm vui từ sự giúp đỡ người khác và giá trị tinh thần “chân, thiện, mỹ.” Họ cảm thấy “thanh thản” và hạnh phúc dù không giàu có.
Loại thứ hai là những người mà tính “ác” là tính “trội” – Tố chất của họ là ích kỷ hẹp hòi, luôn đố kỵ, ganh ghét, và khó bằng lòng với cuộc sống dù rất giàu có. Họ chỉ cảm thấy bằng lòng khi hơn người khác về tài sản, tiền tài, danh vọng, và thậm chí thích chèn ép, tước đoạt tài sản của người khác.
Ngoài hai loại tính cách trái ngược nhau kể trên, còn có rất nhiều loại tính cách với mức độ thiện và ác khác nhau, điều này phản ánh tính đa dạng và phức hợp về quan niệm và cảm nhận hạnh phúc trong xã hội loài người.
Từ những thực tế nêu trên, có thể đưa ra nhận định: Nếu quan niệm hạnh phúc của Phật giáo chủ yếu xoay quanh tinh thần và tâm linh, thì quan niệm hạnh phúc của đời thường tập trung nhiều hơn vào yếu tố hưởng thụ vật chất. Vì vậy, hạnh phúc của đời thường không thể tách rời “ấm no” và có câu “có thực mới vực được đạo”.
Quan niệm về tự do: trong đời sống xã hội không chỉ giống như của Phật giáo là thoát khỏi tham, sân, si, mà còn đòi hỏi nhiều yếu tố khác như tự do cư trú, tự do ngôn luận, tự do đi lại, tự do thân thể, tự do lựa chọn…
Đặc điểm cơ bản của xã hội loài người là vừa mang tính “cộng sinh“, vừa mang tính “cạnh tranh sinh tồn” ngày càng gay gắt. Thực tế lịch sử xã hội loài người chứng kiến cuộc đấu tranh liên tục giữa cái thiện và cái ác để giành lại quyền lợi vật chất và cuộc sống tự do bị kẻ ác chiếm đoạt. Đó là các cuộc khởi nghĩa của nông nô từ thời chiếm hữu nô lệ đến các cuộc khởi nghĩa nông dân chống lại giai cấp phong kiến bóc lột địa tô, đến những cuộc kháng chiến chống thực dân, đế quốc giành độc lập dân tộc và những cuộc cách mạng của vô sản đánh đổ giai cấp tư sản bóc lột… Tất cả các hình thức đấu tranh đều hướng tới mưu tìm hạnh phúc và tự do cho con người, cho quốc gia và dân tộc.
Lựa chọn con đường để đi tìm tự do và hạnh phúc
Mỗi tôn giáo có cách tiếp cận riêng biệt về hạnh phúc và tự do. Đạo Phật, với lý thuyết về việc tu dưỡng bản thân để thoát khỏi ham muốn nhục cảm, coi việc hướng đến cái thiện là con đường đến với hạnh phúc. Trong khi đó, Kỹ tô giáo và Hồi giáo đặt niềm tin vào sự che chở và dẫn dắt của Thượng đế và Thánh Ala. Các tín ngưỡng khác trên thế giới cũng có quan điểm riêng về cách đạt đến tự do và hạnh phúc thông qua sự tin tưởng vào các vị thần.
Bên cạnh tôn giáo, tự do và hạnh phúc còn là mục tiêu của các nhà tư tưởng, các nhà hoạt động cách mạng. Họ lãnh đạo các giai cấp và dân tộc trong cuộc đấu tranh chống áp bức, bóc lột. Lịch sử chứng kiến nhiều cuộc khởi nghĩa từ thời nô lệ, các cuộc nổi dậy của nông dân dưới chế độ phong kiến, và phong trào công nhân dưới chế độ tư bản.
Sự đa dạng về tôn giáo và tín ngưỡng cho thấy tự do và hạnh phúc là mục tiêu chung, nhưng có nhiều con đường riêng biệt để đạt đến chúng – giống như nhiều con sông lớn và suối nhỏ, từ nhiều hướng khác nhau chảy vào biển cả.
Tổng kết
Trong cuộc hành trình tìm hiểu về hạnh phúc qua lăng kính Phật giáo, chúng ta nhận ra rằng mỗi tôn giáo và tín ngưỡng đều cung cấp một con đường riêng biệt để đạt đến tự do và hạnh phúc. Phật giáo, với tập trung vào việc vượt qua ham muốn nhục cảm và tính vị kỷ, là một ví dụ cho hành trình này. Tuy nhiên, tất cả các tôn giáo và tín ngưỡng, dù khác biệt, đều hướng đến mục đích chung là mang lại hạnh phúc và tự do cho con người.
Sự chấp nhận và hiểu biết lẫn nhau giữa các hệ thống tư tưởng là chìa khóa để mở ra một thế giới nơi mà hạnh phúc và tự do không còn là mơ ước xa vời. Phật giáo, trong bức tranh đa dạng của tôn giáo và tín ngưỡng, đóng vai trò như một lối đi minh chứng cho sự đa dạng trong việc tìm kiếm và thực hiện giá trị này.